Ως Λεκτική Ευχέρεια (Verbal Fluency) ορίζεται η ικανότητα του ανθρώπου, ειδικότερα του Εγκεφάλου να εκμαιεύει διάφορες πληροφορίες και να τις μετουσιώνει σε Επικοινωνία / Λεκτική Πράξη. Με τη σειρά της, η Λεκτική Ευχέρεια υποδιαιρείται σε δύο τομείς: α) Σημασιολογική Ευχέρεια (Semantic Fluency), β) Φωνημική Ευχέρεια (Phonemic Fluency). Η πρώτη είναι γνωστή και ως Ευχέρεια Κατηγορίας (Category Fluency), ενώ η δεύτερη αναφέρεται στη βιβλιογραφία συχνά και ως Ευχέρεια Γράμματος (Letter Fluency). Στα πλαίσια των νευρογλωσσικών / νευροψυχολογικών αξιολογήσεων υπάρχει εν πολλοίς έντονη διαμάχη για το αν η Λεκτική Ευχέρεια εμπίπτει μάλλον στο Γλωσσικό ή στο Γνωστικό Προφίλ. Σύγχρονα ευρήματα καταδεικνύουν πως η Λεκτική Ευχέρεια μπορεί να λογιστεί πρωτίστως νευροψυχολογική και ακολούθως νευρογλωσσική δοκιμασία, καθώς πρώτα ενεργοποιείται η λειτουργία της Μνήμης, απαραίτητη για την ανεύρεση των απαιτούμενων λέξεων, και εν συνεχεία η λειτουργία της Γλώσσας, ώστε να παραχθούν οι λέξεις που χρειάζονται ανά δοκιμασία.
Καταρχήν είναι σημαντικό να μη συγχέεται η Λεκτική Ευχέρεια με τη Λεκτική Μνήμη (Verbal Memory), τόσο τη Βραχύχρονη (Short-term) όσο και τη Μακρόχρονη (Long-term). Αν και μοιάζουν ταυτόσημες, στην πραγματικότητα είναι δύο εντελώς ξεχωριστοί τομείς, βέβαια τυχόν ελλείμματα στον πρώτο επηρεάζουν αυτομάτως τις επιδόσεις στον τελευταίο και τούμπαλιν. Η Λεκτική Μνήμη περιλαμβάνει την ανάκληση δεδομένων λέξεων, συχνά άνευ χρονικού περιορισμού και σε τυχαία σειρά (βλ. Greek Verbal Learning Test, GVLT, όπου κανείς καλείται να επαναλάβει 5 φορές λέξεις που έχουν ειπωθεί ως υποτιθέμενα ψώνια στο σούπερ μάρκετ). Οι δοκιμασίες της Λεκτικής Ευχέρειας έχουν δύο χαρακτηριστικά γνωρίσματα, τα οποία τις διαφοροποιούν από εκείνες της Λεκτικής Μνήμης: α) κανείς καλείται να παράγει δικές του λέξεις που είτε ανήκουν στην ίδια σημασιολογική κατηγορία (Σημασιολογική Ευχέρεια) είτε ξεκινούν με το ίδιο γράμμα (Φωνημική Ευχέρεια), β) η διαδικασία πρέπει να ολοκληρωθεί με τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια και στο βραχύτερο δυνατό χρονικό διάστημα. Αυτά επιβεβαιώνονται μέσα από δύο δοκιμασίες Λεκτικής Ευχέρειας με ευρεία απήχηση στην κλινική πράξη τόσο στα δημόσια νοσοκομεία όσο και στα ιδιωτικά κέντρα που επιτελούν έργο λογοθεραπευτικής / νευροψυχολογικής υποστήριξης. Αφενός είναι το Word List Generation (WLG), το οποίο εστιάζει μάλλον στη Φωνημική Ευχέρεια, καθώς ζητά την αυθόρμητη παραγωγή όσο το δυνατόν περισσότερων λέξεων που ξεκινούν με ένα συγκεκριμένο γράμμα του λατινικού αλφαβήτου, συνήθως F, A ή S, μέσα σε ένα λεπτό. Αφετέρου είναι το Controlled Oral Word Association Test (COWAT), το οποίο όμως διαφαίνεται περισσότερο εμπλουτισμένο, μια και συνδυάζει δοκιμασίες οι οποίες αξιολογούν τη Σημασιολογική και Φωνημική Ευχέρεια ταυτοχρόνως. Με άλλα λόγια ζητείται από τους εξεταζόμενους να παράγουν λέξεις που ανήκουν σε συγκεκριμένη σημασιολογική κατηγορία και παράλληλα αρχίζουν με συγκεκριμένα γράμματα. Οι παράλληλες δοκιμασίες αυτές επαναλαμβάνονται συνολικά 3 φορές και διαρκούν κάθε φορά από 60 δευτερόλεπτα η καθεμία.
Η καθιερωμένη νευροψυχολογική εξέταση περιλαμβάνει σε γενικές γραμμές την αξιολόγηση μιας σειράς από Ανώτερες Νοητικές Λειτουργίες με σημαντική επίδραση στην Ποιότητα Ζωής του ανθρώπου. Τέτοιες είναι η Μνήμη (Memory), η Προσοχή (Attention), η Ταχύτητα Επεξεργασίας Εισερχομένων Πληροφοριών (Information Processing Speed) και οι πάσης φύσεως Εκτελεστικές Λειτουργίες (Executive Functions). Παρόλα αυτά, το τρίπτυχο Γλώσσα-Λόγος-Επικοινωνία (Language-Speech-Communication) εμφανίζεται αρκετά παραμελημένο, και αυτό παρά το γεγονός ότι η βιβλιογραφία έχει να επιδείξει πολλά αξιόπιστα Γλωσσικά Εργαλεία σταθμισμένα και σε άλλες γλώσσες πέρα της Αγγλικής. Ίσως η πιο εμπεριστατωμένη εξήγηση για αυτό να είναι η ύπαρξη ενός κοινωνικού ταμπού, που τείνει εν πολλοίς να γίνει και επιστημονικό πέρα από κοινωνικό, πως οι νευρογλωσσικές αξιολογήσεις αφορούν περιπτώσεις ανθρώπων με αποκλειστικά ή κατά κύριο λόγο λεκτικά ελλείμματα, που μπορεί να οφείλονται π.χ. στην Αναπτυξιακή / Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (ΑΓΔ / ΕΓΔ) (Developmental / Specific Language Impairment, DLI / SLI) ή στην Δυσλεξία (Dyslexia). Η αλήθεια είναι όμως πως ακόμα και νόσοι / διαταραχές των οποίων τα κυριότερα συμπτώματα δεν σχετίζονται άμεσα με το τρίπτυχο Γλώσσα-Λόγος-Επικοινωνία έχουν έμμεση αλλά εμφανή επίδραση σε αυτό, όπως συμβαίνει στη Νόσο του Parkinson (Parkinson’s Disease), στην Πολλαπλή Σκλήρυνση (Multiple Sclerosis) και στην Οπτική Νευρομυελίτιδα (Neuromyelitis Optica Spectrum Disorders). Και βέβαια δεν είναι κάτι το οποίο θα πρέπει να προκαλεί έκπληξη. Κακά επίπεδα Μνήμης ή χαμηλά ποσοστά Προσοχής είναι επόμενο να έχουν αντίκτυπο στη Γλωσσική Ικανότητα (Linguistic Ability) και προπάντων στη Γλωσσική Πραγμάτωση (Linguistic Realization) (βλ. Μοντέλο Γλωσσικής Κατάκτησης του Noam Chomsky). Ιδίως οι Νευρολογικές Διαταραχές, όπως είναι η Οπτική Νευρομυελίτιδα και ακόμα περισσότερο η Πολλαπλή Σκλήρυνση, κατέχουν θλιβερή πρωτιά σε τέτοιας λογής ελλείμματα.
Στην παρούσα διαπίστωση βρίσκεται η πιο εμπεριστατωμένη απάντηση στο ερώτημα γιατί η αξιολόγηση της Λεκτικής Ευχέρειας επέχει εξέχουσα θέση στις νευροψυχολογικές εξετάσεις που λαμβάνουν χώρα. Ο άνθρωπος είναι, σύμφωνα με τον φιλόσοφο Αριστοτέλη, «φύσει πολιτικόν ζῷον». Δανειζόμενος αυτούσια τα λόγια του φιλοσόφου, «Ο άνθρωπος διαφέρει από όλα τα άλλα ζώα, γιατί μόνο αυτός είναι προικισμένος με Λόγο, ο οποίος τον καθιστά ικανό να διακρίνει το Δίκαιο από το Άδικο, το Αγαθό από το Κακό, το Ωφέλιμο από το Βλαβερό». Αυτό σημαίνει πως όλες οι Ανώτερες Νοητικές Λειτουργίες, όπως είναι η Προσοχή, η Μνήμη και η Ταχύτητα Επεξεργασίας Εισερχομένων Πληροφοριών, υφίστανται και επιτελούνται με έναν και μοναδικό απώτερο σκοπό: το Λόγο / την Επικοινωνία. Η τελευταία συντείνει στο Πολιτεύεσθαι, χωρίς το οποίο είναι ανέφικτη η συγκρότηση οργανωμένων κοινωνιών. Τι νόημα θα είχε ο άνθρωπος να μπορεί να ενθυμείται, να προσέχει και να επεξεργάζεται τα ποικίλα και ετερόκλιτα ερεθίσματα του περιβάλλοντός του αν δεν μπορούσε να κοινωνήσει σε αυτό τον εσωτερικό κόσμο του; Πώς θα μπορούσε να ψηλαφίσει όλες εκείνες τις υπέρτατες αξίες πάνω στις οποίες βασίζονται ανά τους αιώνες η Κοινωνία και ο Πολιτισμός που έχει οικοδομήσει; Αυτή είναι η ερώτηση που θα πρέπει να έχουν υπόψιν τους οι διενεργούντες νευρογλωσσικές και ακόμα περισσότερο νευροψυχολογικές αξιολογήσεις, μια και η συμπερίληψη ή μη της Λεκτικής Ευχέρειας στις διαδικασίες μπορεί να καθορίσει το ποσοστό βελτίωσης της Ποιότητας Ζωής των ανθρώπων που επιζητούν την εκτίμηση / αξιολόγηση των Ανωτέρων Νοητικών Λειτουργιών τους. Ο διαχωρισμός της Λεκτικής Ευχέρειας σε Σημασιολογική και Φωνημική Ευχέρεια μπορεί να ερμηνευτεί κάπως έτσι: στο επίκεντρο είναι ο Λόγος / το Λεκτικό Στοιχείο. Από εκεί και πέρα, για να παραχθεί αυτός, θα πρέπει ο άνθρωπος καταρχάς να μπορεί να κατατάσσει τις λέξεις σε ευρύτερες σημασιολογικές κατηγορίες, έχοντας έτσι επίγνωση πως αυτές δεν είναι απλώς μεμονωμένα δημιουργήματα της Γλώσσας (Σημασιολογική Επίγνωση). Ακολούθως θα πρέπει ο άνθρωπος να μπορεί να προφέρει τις λέξεις σωστά, έχοντας έτσι επίγνωση πως αυτές δεν γράφονται μόνο, αλλά προφέρονται / αρθρώνονται με συγκεκριμένους φωνολογικούς κανόνες (Φωνημική Επίγνωση).
Επιθυμώ να μοιραστώ την προσωπική εμπειρία μου: στο ΠΓΝΘ ΑΧΕΠΑ υπάρχει την δεδομένη χρονική στιγμή ένα ερευνητικό προσχέδιο για Συστηματική Ανασκόπηση της εκδήλωσης της Λεκτικής Ευχέρειας στην Πολλαπλή Σκλήρυνση και στην Οπτική Νευρομυελίτιδα. Τα αποτελέσματα των διαθέσιμων σχετικών ερευνών θα συγκριθούν με Υγιείς Μάρτυρες και στη συνέχεια θα αναλυθούν μέσω Μοντέλου Μετανάλυσης για να συστηματοποιηθούν τα συγκεχυμένα και αντιφατικά ευρήματα. Αυτό αποτελεί επέκταση της έρευνας που είχε ξεκινήσει για τα Γλωσσικά Ελλείμματα σε Νευρολογικές Διαταραχές στο Κέντρο Πολλαπλής Σκλήρυνσης του ΠΓΝΘ ΑΧΕΠΑ, με το κέντρο βάρους να πέφτει στην Πολλαπλή Σκλήρυνση. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο καταφέραμε και δημοσιεύσαμε πριν λίγο καιρό τα ευρήματα της έρευνάς μας σε σχέση με τις επιδόσεις των ασθενών με Πολλαπλή Σκλήρυνση στη Μορφοσύνταξη συναρτήσει του ευρύτερου Γνωστικού Προφίλ τους. Πρόκειται για μια έρευνα η οποία ολοκληρώθηκε έχοντας περάσει από 40 κύματα και έχοντας συναντήσει άπειρες αντικειμενικές δυσκολίες διαδικαστικής προπάντων φύσεως. Παρόλα αυτά, τα τελικά αποτελέσματα δικαίωσαν τους κόπους της ομάδας μας και βέβαια φώτισαν άγνωστες πτυχές της Γλωσσικής Ικανότητας και Γλωσσικής Πραγμάτωσης των εν λόγω ασθενών.
Όμως δεν είναι μόνο οι αλληλοσχετιζόμενες Μορφολογία και Σύνταξη που λειτουργούν ως Γλωσσικοί Δείκτες. Κανείς θα πρέπει να επεκταθεί παραπέρα για να μπορεί να έχει πλήρη εικόνα, συγκεκριμένα στα χωρικά ύδατα της Σημασιολογίας, της Πραγματολογίας και της Φωνητικής / Φωνολογίας. Η Λεκτική Ευχέρεια, διαχωριζόμενη σε Σημασιολογική και Φωνημική Ευχέρεια, αξιολογεί τους τομείς αυτούς σε πολύ ικανοποιητικό επίπεδο. Δυστυχώς, δύσκολα υπερβάσιμα εμπόδια, όπως είναι η μη πρόσβαση στα διαθέσιμα εργαλεία και η αδυναμία ανεύρεσης σταθμισμένων εργαλείων στην Ελληνική, καθιστούν δύσκολη την εκπόνηση έρευνας με τη λήψη δείγματος από Κλινικό και Τυπικό Πληθυσμό. Όμως αισιοδοξούμε πως, έστω και μέσω της Συστηματικής Ανασκόπησης και της μετέπειτα Μετανάλυσης, θα μπορέσουμε να βγάλουμε χρήσιμα συμπεράσματα για τους υπό μελέτη τομείς. Και έτσι θα έχουμε συνολικότερη εικόνα για το Γλωσσικό Προφίλ όχι μόνο ασθενών με συγκεκριμένες (νευρολογικής φύσεως) νόσους, αλλά ευρύτερα. Ευελπιστούμε πως ο καιρός και η βιβλιογραφική μεθοδολογία θα σταθούν σύμμαχοι στο εγχείρημά μας.
Γράφει ο Παναγιώτης Γρηγοριάδης